झारखंडमधील जादूटोणा व चेटूक प्रथांना एका कथेने कसे आव्हान दिले?

झारखंडच्या पूर्व सिंगभूम जिल्ह्यात, क्वेस्ट अलायन्स येथे कार्यक्रम अधिकारी म्हणून मी काम करते. सामाजिक-भावनिक शिक्षण या एकाग्रतेने श्रवण आणि सामायिकरणाला प्राधान्य देणाऱ्या शिकवण्याच्या पद्धतीमध्ये, शिक्षकांना मदत करणे हा माझ्या कामाचा भाग आहे. या कार्यक्रमाचा भाग असलेल्या खेळांवर आणि कथाकथनाच्या सत्रांवर मी लक्ष ठेवते आणि त्यात सहभागी सुध्दा होते.

2023 मध्ये मी, माझ्या जिल्ह्यातील कस्तुरबा गांधी बालिका विद्यालयात इयत्ता 9 वीच्या विद्यार्थिनींसाठी वर्ग घेत होते. आम्ही सुमेरा ओराओं (नाव बदलले आहे) याबद्दल चर्चा करत होतो, यांची कथा आम्ही शिकवत असलेल्या अभ्यासक्रमाचा भाग होती. अनेक स्त्रियां प्रमाणेच सुमेरा, जादूटोण्याच्या अत्याचारातून वाचली होती, तिने आपले आयुष्य जादूटोणा या कलंकाविरुद्ध लढण्यात आणि त्याच्याशी संबंधित अंधश्रद्धांचा प्रतिकार करण्यात घालवले.

सामाजिक-भावनिक प्रशिक्षण वर्ग (ज्यामध्येएकाग्रतेने श्रवण आणि सामायिकरणाला प्राधान्य देणाऱ्या शिकवण्याच्या पद्धती वापरल्या जातात) असल्याने विद्यार्थिनिंना त्यांच्या भावना समजून घेण्यास आणि इतरांबद्दल सहानुभूती निर्माण करण्यास मदत करण्यावर लक्ष केंद्रित करण्यात आले होते. कथाकथनानंतर नेहमीप्रमाणे चिंतन सत्र आयोजित करण्यात आले होते, ज्यामध्ये विद्यार्थिनिंनी कथेतून त्यांना काय समजले आणि कथेचा त्यांच्या जीवनावर कसा परिणाम झाला हे सांगितले. माझे लक्ष एका मुलीकडे गेले, ती संपूर्ण संभाषण लक्षपूर्वक पाहत आणि ऐकत होती.

सत्र संपल्यानंतर ती माझ्याकडे आली आणि म्हणाली, “तुम्ही म्हणालात की ही एक खरी घडलेली कथा आहे.
तेव्हा तुम्ही मला सुमेराचा दूरध्वनी क्रमांक देऊ शकता का?”

मी विचारले, “तुला तिचा नंबर का हवा आहे?” तेव्हा मुलीने मला तिच्या आजीबद्दल सांगितले जिला त्यांच्या गावात चेटकीण म्हटले जात होते आणि लोकांनी तिला बहिष्कृत केले होते.

ती म्हणाली, “आमच्या गावात कोणीही माझ्या आजीच्या जवळ येत नाही किंवा तिच्याशी बोलत नाही. ते म्हणतात की ती मुलांकडे वाईट नजरेने पाहते. तिला गावातील दुकानांमधूनही वस्तू खरेदी करण्याची परवानगी नाही.”

मी तिला घरी जाउन सुमेराच्या कथेतून ती जे काही शिकली ते तिच्या कुटुंबियांना सांगण्यास सांगितले. तिच्या कुटुंबातील सदस्यांपर्यंत संदेश नेण्यापूर्वी, काय घडत आहे याची तिला आधी स्वतःला जाणीव करून घ्यावी लागेल. सत्य काय आहे हे समजून घ्यावे लागेल. तरच ती तिच्या कुटुंबाला जादूटोणा अस्तित्वात नसून जादूटोणा ही एक अंधश्रद्धा आहे हे पटवून देऊ शकेल.

तिच्या आजीने खूप सोसले होते आणि ती गाव सोडण्याच्या तयारीत होती कारण संपूर्ण समुदाय तिच्या विरोधात होता. पण त्या तरुण मुलीने, तिच्या कुटुंबाला हे प्रकरण पंचायतीत नेण्यास राजी केले. कारण एखाद्या व्यक्तीला ती जादूटोणा करते म्हणून तीच्याशी भेदभाव करणे हा दंडनीय गुन्हा आहे असे तिला शाळेत सांगण्यात आले होते. पंचायत बैठकीत कुटुंबातील सदस्यांनी भूमिका मांडताना सांगितले, “आमच्या कुटुंबात बरीच मुले आहेत जी सर्व निरोगी आहेत. तिच्या उपस्थितीचा मुलांवर परिणाम होत असेल, तर त्यांनाही त्रास होणार नाही का?” पंचायतीने कुटुंबाच्या बाजूने निकाल दिला आणि गावकऱ्यांना माघार घ्यावी लागली. त्या संभाषणाला एक वर्षाहून अधिक काळ झाला आहे आणि ते कुटुंब अजूनही त्या गावात राहत आहे.

मी नंतर त्या मुलीला सांगितले की कथेतील धडे तिच्या जीवनात लागू करण्याच्या तिच्या क्षमतेमुळेच हे शक्य झाले आहे. तिने उत्तर दिले, “जेव्हा मी एखाद्या कथेबद्दलचे माझे विचार लिहीते, तेव्हा माझा आत्मविश्वास वाढतो आणि माझे मत मांडण्यास मी घाबरत नाही.”

प्रीती मिश्रा क्वेस्ट अलायन्समध्ये कार्यक्रम अधिकारी आहेत.

मूळ इंग्रजीतील लेखाचा मराठी अनुवाद करताना ट्रांसलेशन टूल चा वापर केला आहे. प्रमोद सडोलीकर यांनी अनुवादीत लेख तपासण्याचे व संपादनाचे काम केले आणि अंकिता भातखंडे यांनी याचे पुनरावलोकन केले आहे.

—

अधिक जाणून घ्याः भारतातील सामाजिक-भावनिक शिक्षण परस्परसंवादी असणे का आवश्यक आहे.

हे कराः त्यांच्या कार्याबद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी आणि त्यांना मदत करण्यासाठी लेखिकेशी येथे संपर्क साधा priti@questalliance.net.