કામકાજી ભારતીય મહિલા શું ઈચ્છે છે અને શા માટે?

ભારતમાં લિંગના ભેદભાવ વિના દરેક વ્યક્તિનું સન્માન કરવાની ભાવનાને વિકસાવવી હોય અને સમાવેશક વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવું હોય તો ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારોની વધુ ને વધુ મહિલાઓને રોજગાર મળી રહે તે જરૂરી છે. માત્ર આર્થિક દૃષ્ટિકોણથી જ જોઈએ તો કાર્યબળની ભાગીદારીમાં લિંગ સમાનતા હાંસલ કરવાથી ભારતના જીડીપીમાં 27 ટકાનો વધારો થઈ શકે છે. જો કે, શ્રમ દળમાં મહિલાઓની ભાગીદારી ઘટી રહી છે. 2005 અને 2019 ની વચ્ચે, ભારતમાં મહિલા કાર્યબળની ભાગીદારી 45 ટકાથી ઘટીને 27 ટકા થઈ ગઈ છે.

દેશમાં કામકાજી વયની 35.4 કરોડ મહિલાઓ છે , જેમાંથી 12.8 કરોડ શહેરી ભારતમાં છે. તેમાંથી માત્ર 20 ટકા જ કાર્યબળનો હિસ્સો છે. કામકાજી શહેરી ભારતીય મહિલાઓમાંથી 83 ટકા ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારોમાંથી છે. ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારોમાંથી આવતી મહિલાઓમાંથી 85 ટકા મહિલાઓ કોલેજમાં ગઈ નથી અને 50 ટકાથી વધુએ 10 મા ધોરણ સુધીનો અભ્યાસ પૂરો કર્યો નથી. તેથી મહિલાઓની સહભાગિતાને અર્થપૂર્ણ રીતે વધારવા માટે ઓછી આવક અને ઓછા શિક્ષણની પારિવારિક પૃષ્ઠભૂમિ ધરાવતી મહિલાઓને લાભદાયક રીતે રોજગારી આપવી જોઈએ.

એવું શું છે જે ભારતીય મહિલાઓને આગળ વધતા રોકે છે? 

આ પ્રશ્નનો જવાબ આપવા માટે, મહિલાઓના ઉછેર અને સામાજિકકરણ (સામાજિક ક્રિયાપ્રતિક્રિયા) માં પરિવારો અને સમાજની ભૂમિકા ધ્યાનમાં લેવી જરૂરી છે. મહિલાઓની કામ કરી શકવાની ક્ષમતા તેમના પરિવારની પ્રતિબદ્ધતાઓ અને માન્યતાઓ સાથે અભિન્નપણે જોડાયેલી છે. સમાજ અવરોધો લાદે છે અને મહિલાઓની માનસિકતાને પણ પ્રભાવિત કરે છે.

શ્રમ બજારની ભાગીદારી, વેતનના તફાવતો અને એ પ્રકારની સાંખ્યિકીનો નોંધપાત્ર ગૌણ ડેટા ઉપલબ્ધ છે ત્યારે મહિલાઓને પ્રગતિ કરતા અટકાવવા પાછળના કારણો અને રોજગાર સંબંધિત તેમની પ્રાથમિકતાઓની ઝીણવટભરી સમજ વિકસાવવી જરૂરી છે.

એફએસજી ખાતે અમે 14 રાજ્યોના 16 શહેરોમાં ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારોની કામકાજી વયની 6600 મહિલાઓના ઇન્ટરવ્યુ લીધા હતા. આ ઇન્ટરવ્યુ લેવા પાછળ અમારા ત્રણ ઉદ્દેશ્યો હતા. અમારે મહિલાઓની માન્યતાઓ, પ્રેરણાઓ અને રોજગાર પસંદગીઓને સમજવી હતી; અમારે મહિલાઓના એવા વર્ગોને ઓળખી કાઢવા હતા કે જે ભવિષ્યમાં રોજગાર તરફ આગળ વધી શકે તેમ હોય; અમારે કાર્ય બળમાં મહિલાઓની ભાગીદારી વધારવામાં મદદરૂપ થાય એવી વ્યૂહરચના નક્કી કરવી હતી.

આ અહેવાલમાંથી કેટલીક મુખ્ય જાણકારી અહીં પ્રસ્તુત છે.

1. મહિલાઓને હજી આજે પણ કામ કરવા માટે પુરુષો પાસેથી પરવાનગી મેળવવી પડે છે

અમારા સર્વેક્ષણમાં અમને જાણવા મળ્યું કે 84 ટકા મહિલાઓને કામ કરવા માટે તેમના પરિવારની પરવાનગી મેળવવી પડે છે. દર ત્રણમાંથી એક મહિલા કે જે ન તો કામ કરતી હોય છે કે ન તો કામ શોધતી હોય છે તેમને માટે પરિવાર તરફથી પરવાનગી ન મળવી અથવા સમુદાયમાં પહેલા કોઈએ કામ ન કર્યું હોય એ આ માટેના મુખ્ય કારણો હોય છે.

2. મુખ્ય નિર્ણય લેનારાઓનો અભિગમ માત્ર સિદ્ધાંતમાં જ પ્રગતિશીલ હોય છે, વ્યવહારમાં નહીં

અમે એક મહિલાના પરિવારમાં મુખ્ય નિર્ણય લેનારને પરિવારના એવા સભ્ય તરીકે ઓળખી કાઢ્યા હતા કે જેમની પાસેથી મહિલાને નોકરી કે વ્યવસાય કરવા માટે પરવાનગી લેવી જરૂરી છે. મહત્ત્વના નિર્ણય લેનારાઓમાંના 90 ટકાથી વધુ એ બાબતે સહમત છે કે આત્મનિર્ભર બનવા માટે મહિલા પાસે નોકરી હોવી જરૂરી છે, અને કામકાજી મહિલા કુટુંબની પ્રતિષ્ઠા વધારવામાં મદદરૂપ સાબિત થઈ શકે છે. પરંતુ જ્યારે તેમના પોતાના પરિવારની મહિલાઓની વાત આવે છે, ત્યારે ચારમાંથી એક મુખ્ય નિર્ણય લેનાર માને છે કે મહિલાઓએ બિલકુલ કામ ન કરવું જોઈએ, અને બાકીનામાંથી 72 ટકા માને છે કે ઘરની સંભાળ રાખવામાં મહત્તમ સમય ફાળવી શકાય એ માટે મહિલાઓએ માત્ર ઘેરથી કામ કરવું જોઈએ અથવા કોઈ નાનોસરખો વ્યવસાય કરવો જોઈએ.

3. મહિલાઓ પરિવારનો સહકાર મળવાને કારણે નહીં પરંતુ સહકાર ન મળવા છતાં પણ કામ કરી રહી છે

કામકાજી મહિલા હોય એવા ઘરોમાં પણ, 41 ટકા મુખ્ય નિર્ણય લેનારાઓ માને છે કે ઘરની બહાર કામ કરતી મહિલાઓ તેમના પરિવાર અને ઘરની યોગ્ય કાળજી લેતી નથી, 21 ટકા તેમના ઘરની મહિલાઓ (ઘરની બહાર જઈને) બિલકુલ કામ ન કરે એવું ઈચ્છે છે, અને 77 ટકા ઈચ્છે છે કે તેઓ ઘેરથી કામ કરે અથવા કોઈ નાનોએવો વ્યવસાય કરે જેથી તેઓ ઘરમાં વધુ સમય ગાળી શકે.

ઘરના કામકાજ અને બાળકોની સંભાળનો બોજ પણ મહિલાઓ ઉપર અપ્રમાણસર રીતે પડે છે. કામકાજી અને બિન-કામકાજી બંને પ્રકારની મહિલાઓ રસોઈ, સાફસૂફી કરવી (કચરા-પોતા), કપડાં ધોવા, વાસણ સાફ કરવા જેવી ઘરની જવાબદારીઓ પાછળ ચાર કલાકથી વધુ સમય ફાળવે છે. આમાં બાળકની સંભાળ રાખવા પાછળ, બાળકને ઘરકામમાં મદદ કરવા પાછળ, અથવા બાળકને શાળામાં મૂકવા અને/અથવા લેવા જવામાં ગાળવામાં આવતા સમયનો સમાવેશ થતો નથી. બીજી તરફ, શહેરી ભારતીય પુરૂષો ઘરની જવાબદારીઓ પાછળ રોજનો સરેરાશ માત્ર 25 મિનિટ જેટલો સમય ગાળે છે.

4. બાળકોની સંભાળ રાખવી એ મહિલાની જવાબદારી છે એવું માનવામાં આવે છે

મહિલાઓ માને છે કે માતાઓએ ઘરની બહાર કામ કરવું જોઈએ, જયારે પુરુષો એવું માનતા નથી. અમારા સંશોધનમાં જાણવા મળ્યું છે કે 88 ટકા મહિલાઓ માને છે કે બાળકના જમણ પછી પણ મહિલા ઘરની બહાર જઈને કામ કરી શકે છે અને 52 ટકા મહિલાઓ માને છે કે છ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકોની માતાઓ ઘરની બહાર જઈને કામ કરી શકે છે. તેનાથી વિપરિત, 61 ટકા મુખ્ય નિર્ણય લેનારાઓ માને છે કે નાના (છ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના) બાળકોની માતાઓએ તેમના ઘરની બહાર કામ ન લેવું જોઈએ.

5. મોટાભાગની શહેરી ભારતીય માતાઓ પેઇડ ડે-કેર સેવાઓનો વિલ્કપ ધ્યાનમાં લેવા તૈયાર નથી

12 વર્ષ કે તેથી ઓછી ઉંમરના બાળકો માટે, 1 ટકા કરતાં ઓછી (હાલમાં અથવા ભૂતકાળમાં) કામ કરતી માતાઓએ પેઇડ ચાઇલ્ડકેર સેવાઓનો ઉપયોગ કર્યો છે. કામ કરતી માતાઓના કામની પ્રકૃતિ ગમે તે હોય, 89 ટકા માતાઓ પેઇડ ડે કેરનો વિકલ્પ ધ્યાનમાં લેવા તૈયાર નથી કારણ કે 41 ટકા માને છે કે બાળકોની સંભાળ રાખવી એ તેમનું પોતાનું કામ છે, અને 38 ટકાને ડે-કેર સેવાઓ પર વિશ્વાસ નથી. વધુમાં, 75 ટકા મુખ્ય નિર્ણય લેનારાઓ એ કહ્યું કે તેઓ બાળકોને પેઇડ ડે કેરમાં મોકલવાની મંજૂરી આપતા નહીં આપે.

પેઇડ ડે કેરનો વિકલ્પ ધ્યાનમાં ન લેવા પાછળ એ વિકલ્પ પોસાય એવો નથી એ મુખ્ય કારણ નથી. માત્ર 15 ટકા માતાઓ અને 1 ટકા મુખ્ય નિર્ણય લેનારાઓ પેઇડ ડે કેરનો વિકલ્પ પસંદ ન કરવાના કારણ તરીકે એ વિકલ્પ પોસાય તેમ નથી એવું કહે છે. આ 15 ટકામાંથી, અડધા લોકો તેમના બાળકોને આંગણવાડી – સરકાર દ્વારા દિવસના મર્યાદિત કલાકો માટે પૂરી પાડવામાં આવતી નિ:શુલ્ક ડે-કેર સુવિધા – માં પણ મોકલવા માગતા નથી. આ માટેના કારણોમાં ત્યાંનું અસુરક્ષિત વાતાવરણ અને ત્યાં પરિવાર જેવી કાળજીનો અભાવ હોય છે તેવી માન્યતાનો સમાવેશ થાય છે.

6. મહિલાઓને લિંગ-આધારિત વ્યવસાયોની તાલીમ આપવામાં આવે છે

માત્ર 30 ટકાથી વધુ મહિલાઓએ અમુક સ્તરની વ્યાવસાયિક તાલીમ લીધી છે, અને આ તાલીમબદ્ધ મહિલાઓમાંની 85 ટકા મહિલાઓએ સીવણ અથવા દરજીકામ, બ્યુટી અથવા મેક-અપ સેવાઓ અને મહેંદી મૂકવા જેવા લિંગ આધારિત કામોની તાલીમ મેળવી છે.

ઓછી આવક અને ઓછા શિક્ષણની પારિવારિક પૃષ્ઠભૂમિ ધરાવતી કેટલીક મહિલાઓ બિન-પરંપરાગત કામો કરવા ઉત્સુક અને રસ ધરાવતી હોય છે. દર બેમાંથી એક મહિલાને જ્યાં 90 ટકા પુરૂષો હોય તેવા વાતાવરણમાં કામ કરવામાં કોઈ જ વાંધો હોતો નથી, 42 ટકા જાતે (ઘેર-ઘેર) જઈને ગ્રાહકોને ઉત્પાદનો વેચવા માટે તૈયાર હોય છે અને 72 ટકા માને છે કે તેઓ 15-કિલોગ્રામ જેટલો બોજ ઉઠાવી શકે છે.

7. મહિલાઓ ઉદ્યોગસાહસિકતા કરતાં નોકરીઓ વધુ પસંદ કરે છે

ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારોમાં મોટા ભાગના મુખ્ય નિર્ણય લેનારાઓને લાગે છે કે જો તેમના પોતાના પરિવારની મહિલાઓ કોઈ નાનોસરખો વ્યવસાય કરે તો તેઓ ઘેર વધુ સમય ગાળી શકશે. જો કે, કામ કરવા ઈચ્છતી લગભગ બે તૃતીયાંશ મહિલાઓની જેમ જ 59 ટકા મહિલાઓ ઉદ્યોગસાહસિકતા કરતાં નોકરીઓ વધુ પસંદ કરે છે. વધુમાં, 93 ટકા મહિલાઓ દૈનિક વેતન કરતાં નિશ્ચિત પગાર વધુ પસંદ કરે છે.

આ તમામ અવરોધો છતાં મહિલાઓ કામ કરવા માગે છે

અમારું સંશોધન દર્શાવે છે કે આ અવરોધો છતાં 33 ટકા બિન-કામકાજી મહિલાઓ કામ કરવા ઉત્સુક છે, અને દર બેમાંથી એક મહિલા કાં તો નોકરી કરી રહી છે અથવા નોકરીની શોધમાં છે. તદુપરાંત, 64 ટકા મહિલાઓ ભારપૂર્વક માને છે કે આત્મનિર્ભર બનવા માટે કામ કરવું જરૂરી છે. બાવન ટકા કામકાજી મહિલાઓનું કહેવું છે કે તેમને કામ કરવાની મજા આવે છે અને 90 ટકા કામકાજી મહિલાઓ કામ કરવું યોગ્ય બાબત છે એ વાત સાથે ઘણે અંશે સહમત છે.

આજે વધુ ને વધુ મહિલાઓ શિક્ષિત થઈ રહી છે. તેઓને પોતાની ક્ષમતાઓ પર વિશ્વાસ છે. કામ કરતી અથવા નોકરી શોધી રહેલી 90 ટકાથી વધુ મહિલાઓ માટે પોતાના અંગત (વ્યક્તિગત) અને કૌટુંબિક ખર્ચને પહોંચી વળવામાં મદદરૂપ થવું એ મુખ્ય કારણ હોય છે. મહિલાઓ આર્થિક કારણોસર કામ કરવાનું શરૂ કરે છે, પરંતુ આર્થિક જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં લીધા વિના (આર્થિક જરૂરિયાત હોય કે ન હોય) કામ કરવાનું ચાલુ રાખવા માંગે છે. માત્ર 20 ટકા કામકાજી મહિલાઓ કહે છે કે જો આર્થિક તકલીફ ન હોત તો તેઓએ કામ કરવાનું બંધ કરી દીધું હોત જ્યારે 78 ટકા નિવૃત્તિની ઉંમર સુધી અથવા તો તેઓ શારીરિક રીતે સ્વસ્થ હોય ત્યાં સુધી કામ કરવા માગે છે. નોકરી શોધતી મહિલાઓમાંથી પણ, માત્ર 32 ટકાએ કહ્યું કે જો આર્થિક તકલીફ નહીં રહે તો તેઓ નોકરી શોધવાનું બંધ કરી દેશે.

બિનસહાયક સામાજિક ધોરણો, બાળકોની સંભાળને લાગતા ઊંડે સુધી ઘર કરી બેઠેલા માનસિક આદર્શો અને પ્રવર્તમાન પૂર્વગ્રહો મહિલાઓની નોકરી કરવાની વૃત્તિ પર પ્રતિકૂળ અસર કરે છે, જો કે, આ પરિબળો તમામ મહિલાઓને સમાન રીતે અસર કરતા નથી. બાળકો વિનાની મહિલાઓ, બાળકો મોટા થઈ ગયા હોય તેવી મહિલાઓ અને બીજી કામકાજી મહિલાઓના સંપર્કમાં હોય એવી મહિલાઓમાં નોકરી કરવાની વૃત્તિ વધુ હોય છે.

આ અવરોધોને આપણે શી રીતે દૂર કરી શકીએ?

સ્થાપિત હિત ધરાવતા બહુવિધ હિસ્સેદારો તરફથી કરવામાં આવતો એક સંકલિત પ્રયાસ મહિલાઓને રોજગાર આપવા માટે વધુ આવકારદાયક પારિસ્થિતિક તંત્ર (ઇકોસિસ્ટમ) નું નિર્માણ કરી શકે છે. વ્યક્તિઓએ, ખાસ કરીને પુરુષોએ, કામના સ્થળે કામકાજી મહિલાઓની શી જરૂરિયાતો હોય શકે એ ધારણા બાંધી લેવાનું ટાળવું જોઈએ, અને તેને બદલે તેમની વિશિષ્ટ અને વિકસતી જતી જરૂરિયાતોને સમાવવા માટે ઉદાર અભિગમ અપનાવવો જોઈએ. કંપનીઓએ લિંગ-વિવિધતા ધરાવતા કાર્યબળના વ્યવસાયિક લાભો જણાવીને પૂર્વગ્રહો અથવા કથિત જોખમોને નિવારવાનો સક્રિયપણે પ્રયાસ કરવો જોઈએ. પ્રસૂતિ માટેની રજાને બદલે માતા-પિતાને બાળકની સંભાળ લેવા માટે કામમાંથી રજા આપવા જેવા પ્રયાસો દ્વારા સરકારો નીતિઓને વધુ સમાવેશક બનાવી શકે છે. પરોપકારી સંસ્થાઓ, બાળસંભાળને જીવનસાથીઓની અથવા લિવ-ઈન રિલેશનશીપમાં રહેતી બે વ્યક્તિઓની સહિયારી જવાબદારી તરીકે દર્શાવતી જનજાગૃતિ ઝુંબેશ માટે ભંડોળ પૂરું પાડી શકે છે.

એફએસજીના ગ્રોઇંગ લાઈવલીહુડ ઓપોર્ચ્યુનિટીઝ ફોર વિમેન (જીએલઓડબ્લ્યુ – ગ્લો) પ્રોગ્રામનો ઉદ્દેશ્ય અમારા સંશોધનમાંથી એકત્ર કરાયેલી જાણકારીનો ઉપયોગ કરીને કંપનીઓની માનસિકતા અને પ્રથાઓને બદલીને ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારોની 10 લાખથી વધુ મહિલાઓને નોકરી અપાવવાનો છે.

વર્તમાન લિંગ-અસમાન પ્રણાલી એ આપણી સામૂહિક પસંદગીઓ અને વલણોનું પરિણામ છે, અને વધુ સારી પસંદગીઓ કરીને ભારતને વધુ લિંગ-સમાન સમાજ અને કાર્યબળ તરફ દોરવાની આપણા સૌની ફરજ છે.

ટ્રાન્સલેશન ટૂલનો ઉપયોગ કરીને અંગ્રેજીમાંથી અનુવાદિત કરવામાં આવેલ આ લેખની સમીક્ષા અને તેનું સંપાદન મૈત્રેયી યાજ્ઞિક દ્વારા કરવામાં આવેલ છે.

—

વધુ જાણો

• વિસ્તૃત સંશોધન અહેવાલ અહીં વાંચો.
• સાંભળો વિમેન ઈન લેબર પોડકાસ્ટ, જે મહિલાઓ, કામ, પરિવાર અને ક્ષમતા સંબંધિત નિષિદ્ધ વિષયોનું અન્વેષણ કરે છે.
• અવરોધક લિંગ ધારાધોરણો મહિલાઓ માટે રચાયેલ કાર્યક્રમોની સકારાત્મક અસરોને શી રીતે ઘટાડી શકે છે એ સમજવા માટે આ લેખ વાંચો.